बीट (Beetroot (Garden Beet))

माहिती

बीट (बीटा व्हल्गॅरिस) हे एक महत्त्वाचे आणि पौष्टिक कंदमूळ पीक आहे, जे त्याच्या गडद लाल रंगाच्या मुळांसाठी ओळखले जाते. हे लोह, फोलेट, मॅंगनीज आणि अँटी-ऑक्सिडंट्सचा उत्कृष्ट स्रोत आहे. भारतातील मैदानी प्रदेशात हे प्रामुख्याने हिवाळी पीक म्हणून घेतले जाते. याचा उपयोग सॅलड, ज्यूस, लोणची आणि भाजीसाठी केला जातो. त्याच्या पानांचा (बीट ग्रीन्स) देखील भाजी म्हणून वापर होतो.

हवामान आणि लागवड

हवामान

बीट हे थंड हवामानातील पीक आहे. थंड हवामानात सर्वोत्तम रंग आणि गुणवत्ता विकसित होते. वाढीसाठी १५-२०°C तापमान आदर्श आहे. उच्च तापमान (>३०°C) मुळांमध्ये 'झोनिंग' (फिकट आणि गडद लाल रंगाचे पट्टे) निर्माण करते आणि साखरेचे प्रमाण कमी करते.

जमीन

खोल, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, भुसभुशीत पोयटा जमीन आदर्श आहे. मुळांच्या गुळगुळीत वाढीसाठी जमीन दगड आणि ढेकळांपासून मुक्त असावी. जमिनीचा इष्टतम सामू ६.०-७.० आहे. क्षारयुक्त आणि खारट जमीन योग्य नाही.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाण्याचा दर: ८-१० किलो/हेक्टर. बीटचे 'बी' हे अनेक बियांचा गुच्छ असते, त्यामुळे विरळणी आवश्यक आहे. उगवण सुधारण्यासाठी बियाणे १२ तास कोमट पाण्यात

भिजवावे. पेरणी: सरी-वरंब्यावर २-३ सें.मी. खोल पेरावे.

अंतर: दोन ओळींमध्ये ४५-५० सें.मी. आणि विरळणीनंतर दोन रोपांमध्ये १०-१५ सें.मी. अंतर ठेवावे.

जमीन तयार करणे

मुळांच्या एकसमान वाढीसाठी जमीन खोल, भुसभुशीत आणि ढेकळेविरहित असावी. एक खोल नांगरणी आणि २-३ कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात. २० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवडीसाठी सरी-वरंबा तयार करावे.

खत व्यवस्थापन

बीटला पालाशची चांगली गरज असते. साधारणपणे ६०-८० किलो नत्र, ६०-८० किलो स्फुरद आणि ८०-१०० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते. पेरणीच्या वेळी स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा द्यावी. उरलेले नत्र पेरणीनंतर ३०-४५ दिवसांनी द्यावे. बोरॉनच्या कमतरतेमुळे मुळात काळे डाग पडतात; गरज असल्यास बोरेक्स @ १०-१५ किलो/हेक्टर वापरावे.

सिंचन

उच्च दर्जाच्या मुळांसाठी जमिनीत सतत ओलावा असणे महत्त्वाचे आहे. पेरणीपूर्वी पाणी द्यावे. दर ८-१० दिवसांनी सिंचन करावे. कंद वाढीची अवस्था पाण्यासाठी सर्वात महत्त्वाची आहे. पाण्याचा ताण पडल्यास मुळे चिवट, लाकडासारखी होतात आणि त्यात रंगाचे पट्टे (झोनिंग) दिसतात.

विरळणी आणि तण नियंत्रण

विरळणी ही एक अत्यंत महत्त्वाची क्रिया आहे. एका बियाण्याच्या गुच्छातून अनेक रोपे उगवतात, त्यामुळे योग्य अंतर राखण्यासाठी उगवणीनंतर १५-२० दिवसांनी अतिरिक्त रोपे काढून टाकणे आवश्यक आहे. शेत स्वच्छ ठेवण्यासाठी १-२ वेळा खुरपणी आणि कोळपणी करावी.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

बीटचे उत्पादन २०-३० टन प्रति हेक्टर पर्यंत असते. सुधारित वाण आणि चांगल्या व्यवस्थापन पद्धतींनी जास्त उत्पादन मिळवता येते.

काढणी (Harvesting)

प्रकारानुसार ६० ते ९० दिवसांत बीट पिक काढणीसाठी तयार होते. मुळे कोवळी असताना व ३-५ सेमी व्यासापर्यंत वाढलेली असताना काढावीत. संपूर्ण रोप उपटून काढणी केली जाते. उशिरा काढणी केल्यास मुळे लाकडी, तंतुमय आणि कमी साखर असलेली होतात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

काढणीनंतर वरचे भाग (पाने) कापून टाकतात, पण मुळाशी २-३ सेमी देठ (petiole) ठेवतात जेणेकरून लाल रस "ब्लीड" होणार नाही. त्यानंतर मुळे स्वच्छ धुतली जातात.

साठवणूक (Storage)

बीटच्या मुळे खोलीच्या तपमानात ७-१० दिवस तर थंड साठवणुकीच्या अटींमध्ये (०°C तापमान व ९०-९५% सापेक्ष आर्द्रता) अनेक महिने टिकवता येतात.

संदर्भ