बडीशेप (Fennel)
लागवडीचा हंगाम: रब्बी हंगाम. पेरणीसाठी सप्टेंबर अखेर ते ऑक्टोबर मध्य हा सर्वोत्तम काळ आहे.
माहिती
बडीशेप (फोइनिक्युलम व्हल्गेर) हे एक महत्त्वाचे आणि सुगंधी मसाला पीक आहे, जे त्याच्या गोडसर, आकर्षक चवीच्या बियांसाठी ओळखले जाते. भारत हा बडीशेपचा जगातील सर्वात मोठा उत्पादक देश आहे. याचा वापर प्रामुख्याने मुखवास म्हणून, मसाल्यांमध्ये, लोणच्यात आणि विविध खाद्यपदार्थांना सुगंध देण्यासाठी केला जातो. तसेच, यात अनेक औषधी गुणधर्म आहेत. राजस्थान आणि गुजरात ही भारतातील प्रमुख बडीशेप उत्पादक राज्ये आहेत.
हवामान आणि लागवड
हवामान
बडीशेप हे थंड आणि कोरड्या हंगामाचे पीक आहे. थंड, कोरडे हवामान बीज उत्पादन आणि उच्च बियाणे गुणवत्तेसाठी सर्वोत्तम आहे. उगवणीसाठी २०-२५°C तापमान आणि शाकीय वाढीसाठी १५-२०°C तापमान आदर्श आहे. फुलोऱ्याच्या वेळी दीर्घकाळ ढगाळ हवामान असल्यास मावा आणि रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो म्हणून ते हानिकारक आहे. पीक दंव (Frost) साठी संवेदनशील आहे.
जमीन
सेंद्रिय पदार्थ जास्त असलेल्या, चुनखडीयुक्त किंवा पोयट्याच्या जमिनीत, जिचा पाण्याचा निचरा चांगला होतो, हे पीक उत्तम येते. वाळूची जमीन योग्य नाही. हे पीक काही प्रमाणात क्षारता सहन करू शकते. जमिनीचा इष्टतम सामू ६.५ ते ८.० दरम्यान आहे.
लागवड पद्धती
रोपवाटिका आणि पुनर्लागवड
रोपवाटिका पद्धत श्रेयस्कर आहे. ऑगस्ट-सप्टेंबरमध्ये उंच गादी वाफ्यावर बियाणे पेरले जाते.
बियाण्याचा दर: ३-४ किलो/हेक्टर. ६-८ आठवड्यांत रोपे पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात.
थेट पेरणी: थेट पेरणी केल्यास बियाण्याचा दर ८-१० किलो/हेक्टर असतो.
अंतर: दोन ओळींमध्ये ५०-६० सें.मी. आणि दोन रोपांमध्ये २०-३० सें.मी. अंतर ठेवावे.
जमीन तयार करणे
२-३ खोल नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत आणि मऊ करावी. शेत तणमुक्त आणि चांगले सपाट असावे. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी १०-१५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.
खत व्यवस्थापन
बडीशेपला संतुलित पोषक तत्वांची गरज असते. सिंचित पिकासाठी प्रति हेक्टर ९० किलो नत्र, ४० किलो स्फुरद आणि ३० किलो पालाश या खताची मात्रा शिफारस केली जाते. नत्राचा एक तृतीयांश भाग आणि स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा पेरणी/लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये विभागून द्यावे: ४५ आणि ९० दिवसांनी.
सिंचन
पिकाला हलके सिंचन लागते. पहिले पाणी पेरणी किंवा पुनर्लागवडीनंतर लगेच द्यावे. त्यानंतर १५-२० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. फुलोरा, बीज निर्मिती आणि दाणे भरणे या अवस्था सिंचनासाठी महत्त्वाच्या आहेत. पीक काढणीच्या १५-२० दिवस आधी पाणी देणे थांबवावे.
प्रमुख वाण
आर.एफ.-१२५
विकसित करणारी संस्था: SKNAU, राजस्थान. मध्यम कालावधीची जात (१५०-१६० दिवस).
बियाणे: बिया लांब, ठळक आणि हिरव्या रंगाच्या असतात. यात तेलाचे प्रमाण जास्त असते.
प्रतिकारशक्ती: शुगरी रोग आणि पानांवरील ठिपके यास सहनशील.
उत्पादन (Yield): १५-१८ क्विंटल/हेक्टर
गुजरात फेनल-१
विकसित करणारी संस्था: SDAU, गुजरात. १८०-२०० दिवसांत पक्व होते.
बियाणे: बिया लांब आणि हिरव्या असतात.
इतर: सिंचित परिस्थितीसाठी योग्य उंच जात. प्रमुख कीड आणि रोगांना मध्यम सहनशील.
उत्पादन (Yield): १८-२० क्विंटल/हेक्टर
आर.एफ.-१०१
विकसित करणारी संस्था: SKNAU, राजस्थान. ही एक लवकर तयार होणारी जात आहे (१४०-१५० दिवस).
बियाणे: बिया ठळक आणि आकर्षक असतात.
इतर: कमी कालावधीच्या हंगामासाठी योग्य.
उत्पादन (Yield): १२-१५ क्विंटल/हेक्टर
सीओ-१ (फेनल)
विकसित करणारी संस्था: TNAU, कोईम्बतूर.
उद्देश: ही जात बियाणे आणि भाजी (गड्डा) या दोन्ही उद्देशांसाठी वाढवता येते.
इतर: सुमारे १८० दिवसांच्या कालावधीची दुहेरी उद्देशाची जात.
उत्पादन (Yield): १०-१२ क्विंटल/हेक्टर
तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन
तण व्यवस्थापन 🌿 गवत
बडीशेपची सुरुवातीची वाढ हळू असते, त्यामुळे त्याला तणांचा खूप त्रास होतो. पहिले ६० दिवस शेत तणमुक्त ठेवावे. दोन ते तीन वेळा खुरपणी करणे आवश्यक आहे. पहिली खुरपणी पेरणीनंतर ३० दिवसांनी आणि दुसरी ६० दिवसांनी करावी. पेंडीमेथालिनचा वापर देखील प्रभावी आहे.
भुरी 🦠 रोग
'इरिसायफी पॉलीगोनी' या बुरशीमुळे होतो. झाडाच्या सर्व जमिनीवरील भागांवर, विशेषतः फुलोऱ्यावर, पांढरी भुकटी जमा होते. हा बडीशेपवरील सर्वात गंभीर रोग असून उत्पादन आणि गुणवत्ता लक्षणीयरीत्या कमी करतो.
व्यवस्थापन:
सहनशील जाती वापरा. वेळेवर पेरणी करा. पाण्यात विरघळणारे गंधक (२.५ ग्रॅम/लिटर) किंवा डिनोकॅप (१ मिली/लिटर) फवारा. पहिली फवारणी रोगाच्या सुरुवातीस आणि दुसरी फवारणी १५ दिवसांनी करावी.
मावा 🐛 कीड
मावा (हयाडाफिस फोएनिक्युली) फुलोऱ्यावर आणि कोवळ्या शेंड्यांवर मोठ्या समूहांमध्ये प्रादुर्भाव करतो. ते रस शोषतात, ज्यामुळे वाढ खुंटते, दाणे नीट भरत नाहीत आणि उत्पादन कमी होते. ते 'हनीड्यू' नावाचा चिकट पदार्थ स्रवतात, ज्यामुळे फुलोरा चिकट आणि काळा होतो.
व्यवस्थापन:
पिकाचे नियमित निरीक्षण करा. सुरुवातीच्या प्रादुर्भावासाठी, ५% निंबोळी अर्काची फवारणी करा. गंभीर परिस्थितीत, डायमेथोएट (१.५ मिली/लिटर) किंवा इमिडाक्लोप्रिड (०.५ मिली/लिटर) सारखी आंतरप्रवाही कीटकनाशके वापरा. मधमाश्यांच्या संरक्षणासाठी फवारणी संध्याकाळी करावी.
रॅम्युलेरिया करपा 🦠 रोग
'रॅम्युलेरिया फोएनिक्युली' या बुरशीमुळे होतो. हा रोग खोड, देठ आणि फळांवर दिसतो. लहान, लांबट, राखाडी-तपकिरी रंगाचे डाग तयार होतात. या संसर्गामुळे वनस्पतीचे भाग वाळतात आणि बिया सुरकुतलेल्या आणि निकृष्ट दर्जाच्या होतात.
व्यवस्थापन:
प्रमाणित निरोगी बियाणे वापरा. पीक फेरपालट करा. संसर्ग झालेले पिकाचे अवशेष नष्ट करा. पेरणीनंतर ९० दिवसांपासून मॅन्कोझेब (२.५ ग्रॅम/लिटर) किंवा कार्बेन्डाझिम + मॅन्कोझेब यांचे मिश्रण फवारा.
उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)
उत्पादन क्षमता (Yield Potential)
चांगल्या व्यवस्थापन केलेल्या बडीशेप पिकाचे सरासरी उत्पादन सुमारे १५-२० क्विंटल (१.५ - २.० टन) प्रति हेक्टर आहे.
काढणी (Harvesting)
पीक ५-६ महिन्यांत तयार होते. फुलांचे घड (umbels) पूर्ण वाढल्यावर पण हिरवे असतानाच तोडावेत. २-३ तोडण्या कराव्या लागतात.
काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)
तोडलेले घड ४-५ दिवस सावलीत आणि नंतर ४-५ दिवस उन्हात वाळवावेत. बिया मळणी करून वेगळ्या कराव्यात आणि ८-१०% आर्द्रता राहीपर्यंत वाळवून पोत्यांमध्ये साठवाव्यात.
संदर्भ
- ICAR - राष्ट्रीय बीज मसाला संशोधन केंद्र (NRCSS), अजमेर
- राजस्थान राज्य कृषि विद्यापीठ (SKNAU)
- गुजरात राज्य कृषि विद्यापीठ (SDAU, जगुदन)
- भारतीय मसाला मंडळ (Spices Board of India)
0 Comments
Post A Comment
Please log in or register to post a comment.