लेख आवडला?

सर्व पिके

वांगे (Brinjal (Eggplant))

लागवडीचा हंगाम: खरीप (जून-जुलै पेरणी), रब्बी (ऑक्टोबर पेरणी), आणि उन्हाळी (जानेवारी-फेब्रुवारी पेरणी)

वांगे

माहिती

वांगे (Solanum melongena) ही भारतातील एक प्रमुख आणि बहुगुणी फळभाजी आहे. याला 'गरीबांचे मांस' असेही संबोधले जाते, कारण वांगे हे पोषणमूल्यांनी, विशेषतः तंतुमय पदार्थांनी समृद्ध आहे.

भारतामध्ये पश्चिम बंगाल, ओडिशा, गुजरात आणि महाराष्ट्र ही वांगी उत्पादनात आघाडीची राज्ये आहेत.

वांगी विविध रंग, आकार आणि प्रकारांमध्ये उपलब्ध असल्यामुळे ती भारतीय स्वयंपाकात अत्यंत लोकप्रिय आहे – भाज्यांपासून भरली वांगी, भरीत, वडे, भाजी, वांगी-बाथ अशा अनेक प्रकारांमध्ये तिचा वापर होतो.

वर्षभर लागवड करता येणाऱ्या वांगीच्या उत्पादनामुळे शेतकऱ्यांना स्थिर आणि हमखास उत्पन्न मिळते, म्हणूनच ही भाजी उत्तम नगदी पीक मानली जाते.

हवामान आणि लागवड

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाणे १५ सें.मी. उंचीच्या गादी वाफ्यावर पेरले जातात, जेणेकरून पाण्याचा निचरा नीट होतो आणि बियाण्यांची उगमशक्ती सुधारते.

  • एका हेक्टरसाठी बियाण्याची मात्रा:
    • सरळ वाणांसाठी: २००–३०० ग्रॅम
    • संकरित वाणांसाठी: १५०–२०० ग्रॅम
  • 'रोप कोलमडणे' (Damping-off) रोगापासून संरक्षणासाठी, बियाण्यांना खालीलपैकी कोणतेही संरक्षक लावावेत:
    • थायरम – ३ ग्रॅम/किलो बियाणे
    • ट्रायकोडर्मा – ४ ग्रॅम/किलो बियाणे
  • रोपे पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात जेव्हा त्यांना ३–४ खरी पाने येतात (साधारणतः ४–६ आठवड्यांनी).

🚜 जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड


  • जमीन ४–५ वेळा नांगरून भुसभुशीत करावी जेणेकरून मातीची आंतररचना सुधारते आणि मुळे खोलवर जाऊ शकतात.
  • २०–२५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत शेवटच्या नांगरणीवेळी मिसळावे, जे जमिनीची सुपीकता वाढवते.
  • लागवडीचे अंतर वाणाच्या वाढीवर अवलंबून असते:
    • पसरणाऱ्या जातींसाठी: ७५–९० x ६०–७५ सें.मी.
    • सरळ वाढणाऱ्या जातींसाठी: ६० x ६० सें.मी.
  • पुनर्लागवड संध्याकाळी करावी जेणेकरून रोपांना वातावरणाशी जुळवून घेणे सोपे जाते.
  • पुनर्लागवडीनंतर हलके पाणी द्यावे जेणेकरून रोपांची मूळ व्यवस्था चांगली बसते.

🌾 खत व्यवस्थापन

  • वांगी हे एक जास्त खत लागणारे पीक आहे, त्यामुळे संतुलित पोषण व्यवस्थापन आवश्यक आहे.
  • शिफारस केलेली खत मात्रा:
    • सरळ वाणांसाठी: १००:५०:५० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर
    • संकरित वाणांसाठी: १५०:१००:१०० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर
  • लागवडीच्या वेळी स्फुरद (P) आणि पालाश (K) ची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची (N) १/३ मात्रा द्यावी.
  • उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये विभागून लागवडीनंतर ३० आणि ६० दिवसांनी द्यावे.

💧 सिंचन आणि आधार देणे

  • उन्हाळ्यात: दर ४–५ दिवसांनी सिंचन द्यावे.
  • हिवाळ्यात: दर १०–१२ दिवसांनी सिंचन पुरेसे असते.
  • फुलोरा आणि फळधारणेच्या अवस्था या सिंचनाच्या दृष्टीने सर्वात महत्त्वाच्या असतात. या काळात पाण्याचा ताण टाळणे आवश्यक आहे.
  • ठिबक सिंचन हे वांगीसाठी अत्यंत फायदेशीर असून:
    • ४०–५०% पाण्याची बचत होते,
    • तणांची वाढ मर्यादित राहते,
    • फर्टिगेशनद्वारे अन्नद्रव्यांचा कार्यक्षम वापर करता येतो.

आधार देणे आणि छाटणी

  • अमर्याद वाढणाऱ्या (उंच) वाणांना आधार देणे आवश्यक आहे, विशेषतः उंच वाढणाऱ्या संकरित वाणांमध्ये.
  • आधार देल्यामुळे:
    • झाडांना उत्तम आधार मिळतो,
    • फळे जमिनीपासून दूर राहतात त्यामुळे सडपशड टाळता येतो,
    • फवारणी व काढणी सुलभ होते.
  • हे कार्य साधारणपणे लागवडीनंतर ३–४ आठवड्यांनी केले जाते.
  • खालची पाने व बगलफुटी (साइड शूट्स) छाटल्याने:
    • हवा खेळती राहते,
    • रोग व कीटक प्रादुर्भाव कमी होतो.

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

तण व्यवस्थापन 🌿 गवत


१. तणांचे प्रकार व ओळख
प्रकार उदाहरणे ओळख
मोठ्या पानांचे तण धोत्रा (जंगली चुका), गोखरू रुंद पाने, खोल मुळे
तणकाट्यांचे तण मोथा, हरभरा लांब, तीव्र काटे
पाणथळ तण जलकुंभ ओल्या जमिनीत वाढणारे
२. यांत्रिक पद्धत
  • पहिली खुरपणी: रोप लावल्यानंतर 20-25 दिवसांनी
  • दुसरी खुरपणी: 40-45 दिवसांनी

✔️ फुल येण्यापूर्वी तण काढून टाका

✔️ मुळांना इजा न होता हलके खुरपणे वापरा

३. रासायनिक नियंत्रण
तणनाशक मात्रा वापराची वेळ
पेंडीमेथालिन 1 लिटर/हेक्टर रोपापूर्वी जमिनीत मिसळावे
ग्लायफोसेट 2 मिली/लीटर तण 15-20 सेमी उंच असताना

⚠️ फुलोरा सुरू झाल्यानंतर रासायनिक तणनाशक टाळा

४. जैविक पद्धती
  • मल्चिंग: काळ्या पॉलिथीन (25 मायक्रॉन) चा वापर
  • फायदे: ८०% तण कमी होतात, जमिनीतील ओलावा राखतो
  • सेंद्रिय खत: नीम खली (250 किलो/हेक्टर) मिसळल्याने तणांचे बियाणे उगवणी कमी होते
५. समन्वित तण व्यवस्थापन (IWM)
  • रोपापूर्वी: सूर्यतापन – 15 दिवस प्लास्टिकने झाकून ठेवा
  • रोपानंतर: ठिबक सिंचन + मल्चिंग एकत्रित वापर
  • फुलोरा सुरू झाल्यावर: हाताने खुरपणी (फवारणी टाळा)
६. तणांमुळे होणारे नुकसान
  • उत्पादनातील घट: 40-60% (जर तण नियंत्रण न केले तर)
  • रोग वाढविणे: तण हे कीटकांसाठी अधिवास निर्माण करतात
७. तण व्यवस्थापनातील सामान्य चुका
  • उशिरा खुरपणी ➡️ फुलांचे झडणे
  • जास्त रासायनिक वापर ➡️ जमिनीची सुपीकता कमी
  • मल्चिंग न करणे ➡️ जमिनीतील ओलावा कमी होतो

पांढरी माशी 🐛 कीड


शास्त्रीय नाव: Bemisia tabaci — आकाराने अतिशय लहान परंतु अत्यंत विनाशकारी कीटक. कापूस, टोमॅटो, वांगे, मिरची, भेंडी, डाळवर्गीय पिके व शोभेची झाडे मिळून २०० पेक्षा अधिक यजमान वनस्पतींवर उपजीविका करते. प्रादुर्भाव वाढल्यास उत्पादनात मोठी घट येऊ शकते; म्हणून वेळेवर व समन्वित नियंत्रण आवश्यक आहे.

१) ओळख आणि जीवनचक्र
अवस्था लक्षणे/ओळख कालावधी*
प्रौढ लांबी १–१.५ मि.मी.; फिकट पिवळसर शरीर; पंखांवर पांढरी मेणचट पावडर; पानांच्या खालच्या बाजूस समूहाने; हलक्या धक्यावर उडतात. —
अंडी पानाच्या खालच्या बाजूस देठाजवळ; पिवळसर, लांबट गोल; एक मादी आयुष्यात अंदाजे १००–३०० अंडी घालते. ३–५ दिवस
पिल्ले (Nymphs) सुरुवातीला थोडे फिरतात; नंतर स्थिर होऊन रस शोषतात; फिकट पिवळी/हिरवट, चपटी; वाढताना सुमारे ३ वेळा कात टाकतात. ७–१२ दिवस
कोष (Pupa) पिल्ला–प्रौढ मधील अवस्था; यामधून प्रौढ बाहेर येते. ४–५ दिवस

*हवामानानुसार संपूर्ण जीवनचक्र साधारण १४–२२ दिवस; वर्षभरात अनेक पिढ्या तयार होतात.

२) पिकांचे नुकसान
प्रत्यक्ष नुकसान
  • प्रौढ व पिल्ले पानांच्या खालच्या बाजूस राहून सतत रस शोषतात.
  • पाने पिवळी, निस्तेज; सुरकुत्या; वाढ खुंटते.
  • हनीड्यू स्त्रवणामुळे पानांवर काळी बुरशी (Sooty mold) वाढते → प्रकाशसंश्लेषण कमी → उत्पादन घट.
अप्रत्यक्ष नुकसान (विषाणू प्रसार)
  • रोगी झाडावरून विषाणू उचलून निरोगी झाडावर संक्रमित करते.
  • उदा.: टोमॅटो/मिरचीतील Leaf Curl, भेंडीतील Yellow Vein Mosaic इ.
  • विषाणू झाला तर रासायनिक उपाय परिणामकारक नसतात; प्रतिबंध हा सर्वोत्तम मार्ग.
३) पांढऱ्या माशीचे एकात्मिक व्यवस्थापन (IPM)
(अ) प्रतिबंधात्मक उपाय
  • स्वच्छता: शेत व बांध तणमुक्त ठेवा.
  • पीक फेरपालट: सलग संवेदनशील पिके टाळा; कापूस/भाजीपाला नंतर मका, ज्वारी इ.
  • यजमान नसलेली कुंपण पिके: मुख्य पिकाभोवती मका/ज्वारीचे पट्टे लावा—प्रवेश कमी होतो.
  • प्रतिकारक वाण: पर्णगुच्छ विषाणूस प्रतिकारक वाणांची निवड शक्य असल्यास करा.
  • रोपवाटिका व्यवस्थापन: ४०–५० मेष नायलॉन नेटने झाकावी; रोग/कीडमुक्त रोपे वापरा.
(आ) यांत्रिक नियंत्रण
  • पिवळे चिकट सापळे: प्रति एकर १०–१५ सापळे; पिकाच्या उंचीपेक्षा थोडे वर बसवा; नियमित बदल करा.
(इ) जैविक नियंत्रण
  • मित्रकीटक: ढालकिडा (Cryptolaemus montrouzieri), सिरफिड माशी, क्रायसोपा (Chrysoperla) इ. संवर्धित करा.
  • जैविक कीटकनाशके:
    • Beauveria bassiana — ४० ग्रॅम/४० मिली प्रति १० लि. पाण्यात मिसळून फवारणी.
    • Verticillium lecanii — ४० ग्रॅम प्रति १० लि. पाण्यात फवारणी.
    • ५% निंबोळी अर्क (NSKE): अंडी घालणे कमी होते; पिल्लांची वाढ मंदावते.
(ई) रासायनिक नियंत्रण*

*आर्थिक नुकसानीची पातळी ओलांडल्यावरच व तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने. फवारणी नेहमी आलटून‑पालटून वेगवेगळ्या गटातील औषधांनी करा.

प्रादुर्भाव कमी (सुरुवातीची अवस्था)
औषध डोस (प्रति १० लि. पाणी)
इमिडाक्लोप्रिड १७.८% SL ५ मिली
थायमिथोक्झाम २५% WG ४ ग्रॅम
ॲसिटामिप्रिड २०% SP ४ ग्रॅम

नोंद: सलग एकाच गटातील औषधांचा पुनर्वापर टाळा.

प्रादुर्भाव जास्त
औषध डोस (प्रति १० लि. पाणी)
स्पायरोमेसिफेन २२.९% SC १० मिली
डायफेनथियुरॉन ५०% WP १२ ग्रॅम
फ्लोनिकॅमिड ५०% WG ४ ग्रॅम

नोंद: आवश्यकतेनुसार १०–१४ दिवसांच्या अंतराने पुनरावृत्ती.

शेती टिप: IPM मध्ये प्रतिबंध + यांत्रिक + जैविक उपाय नियमित ठेवा; केवळ रासायनिक उपायांवर अवलंबून राहू नका.

लाल कोळी 🐛 कीड

लाल कोळी (Tetranychus urticae) हा कोळी वर्गातील अतिशय सूक्ष्म जीव असून उष्ण आणि कोरड्या हवामानात त्याचा प्रादुर्भाव झपाट्याने होतो. वांगी, टोमॅटो, मिरची, भेंडी आणि फुलशेती पिकांवर तो मोठ्या प्रमाणावर आढळतो.

ओळख आणि जीवनचक्र
  • प्रौढ: ०.५ मि.मी. पेक्षा लहान, आठ पाय, लालसर/पिवळसर रंगाचा.
  • अंडी: पानाच्या खालच्या बाजूस, अती सूक्ष्म आणि चमकदार.
  • पिल्ले: सहा पाय असलेली फिकट रंगाची, नंतर आठ पायांच्या प्रौढात रूपांतर.
  • जीवनचक्र: ५ ते २० दिवसांत पूर्ण, उष्ण हवामानात जलद वाढ.
नुकसानीची लक्षणे
  • पानांवर फिकट पिवळे/पांढरे ठिपके दिसतात.
  • पानांच्या खालच्या बाजूस जाळी तयार होते.
  • हरितद्रव्य नष्ट होऊन पाने पिवळी, तपकिरी होतात आणि गळतात.
  • झाडाची वाढ खुंटते, फुलगळ होते आणि उत्पादनात ४०-५०% घट.
एकात्मिक व्यवस्थापन
  1. प्रतिबंधात्मक: तणमुक्त शेत, पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन, संतुलित खत वापर.
  2. जैविक नियंत्रण:
    • नीम तेल (३-५ मि.ली./लिटर) + स्टिकर वापरून फवारणी.
    • दशपर्णी अर्क फवारणी.
    • Amblyseius आणि Phytoseiulus सारखे परभक्षी कोळी.
  3. रासायनिक नियंत्रण: खालील तक्ता पहा:
कोळीनाशक प्रमाण (प्रति लि. पाणी) PHI (दिवस)
प्रोपार्जाइट ५७% EC २ मि.ली. ७
फेनाझाक्विन १०% EC २.५ मि.ली. ७
स्पायरोमेसिफेन २२.९% SC १ मि.ली. ७
एबामेक्टिन १.९% EC ०.७५ - १ मि.ली. ५
डायफेनथियुरॉन ५०% WP १.२ ग्रॅम ३
गंधक ८०% WDG २ ग्रॅम —

सूचना: एकाच गटातील कोळीनाशक सतत वापरू नये. आलटून-पालटून औषधे वापरावीत.

व्यवस्थापन:

एकात्मिक व्यवस्थापन
  1. प्रतिबंधात्मक: तणमुक्त शेत, पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन, संतुलित खत वापर.
  2. जैविक नियंत्रण:
    • नीम तेल (३-५ मि.ली./लिटर) + स्टिकर वापरून फवारणी.
    • दशपर्णी अर्क फवारणी.
    • Amblyseius आणि Phytoseiulus सारखे परभक्षी कोळी.
  3. रासायनिक नियंत्रण: खालील तक्ता पहा:
कोळीनाशक प्रमाण (प्रति लि. पाणी) PHI (दिवस)
प्रोपार्जाइट ५७% EC (Propargite) २ मि.ली. ७
फेनाझाक्विन १०% EC (Fenazaquin) २.५ मि.ली. ७
स्पायरोमेसिफेन २२.९% SC (Spiromesifen) १ मि.ली. ७
एबामेक्टिन १.९% EC (Abamectin) ०.७५ - १ मि.ली. ५
डायफेनथियुरॉन ५०% WP (Diafenthiuron) १.२ ग्रॅम ३
गंधक ८०% WDG (Sulphur) २ ग्रॅम —

सूचना: एकाच गटातील कोळीनाशक सतत वापरू नये. आलटून-पालटून औषधे वापरावीत.

शेंडे आणि फळ पोखरणारी अळी 🐛 कीड

वांगी पिकातील सर्वात मोठा शत्रू म्हणून 'शेंडे आणि फळ पोखरणारी अळी' ओळखली जाते. या किडीमुळे उत्पादनात ३०% ते ७०% पर्यंत घट येऊ शकते.

ओळख व जीवनचक्र
  • पतंग: मध्यम आकाराचा, पांढरट व फिकट गुलाबी पट्टे असलेला.
  • अंडी: १५०-२५० अंडी, पानांच्या खाली व फुलांवर.
  • अळी: फिकट गुलाबी, आत शिरून नुकसान करणारी.
  • कोष: कोरड्या पानांत किंवा फळ देठावर कोष तयार करते.
नुकसानीची लक्षणे
  • शेंडे सुकणे: अळी शेंड्यात शिरून आतील भाग पोखरते (डेड हार्ट).
  • फळ खराब होणे: आतून गर खाते, विष्ठा टाकते, फळ सडते.

व्यवस्थापन:

१. प्रतिबंधात्मक उपाय
  • तणमुक्त व स्वच्छ शेत
  • कीडग्रस्त फळे व शेंडे नष्ट करा
  • वेळीच पेरणी करा
२. यांत्रिक उपाय
  • प्रकाश सापळे: १-२ प्रति हेक्टर
  • फेरोमोन सापळे: १०-१२ प्रति हेक्टर
३. जैविक उपाय
  • Trichogramma chilonis: ५०,००० ट्रायकोकार्ड/हेक्टर
  • Bt (Bacillus thuringiensis): १ ग्रॅम/लिटर फवारणी
  • ५% निंबोळी अर्क: सुरुवातीच्या प्रादुर्भावावर फवारणी
४. रासायनिक उपाय (आर्थिक पातळी ओलांडल्यावरच)
कीटकनाशक प्रमाण (१० लिटर पाणी) टीप
इमामेक्टिन बेंझोएट ५% SG ५ ग्रॅम अळी नियंत्रणासाठी प्रभावी
क्लोरँट्रानिलीप्रोल १८.५% SC ४ मिली शेंडे/फळात शिरलेल्या अळीवर
सायपरमेथ्रिन २५% EC ६ मिली प्रौढ पतंगांवर
फ्लुबेंडामाइड ३९.३५% SC २ मिली आंतरप्रवाही आणि प्रभावी

महत्वाच्या सूचना:

  • फवारणी आलटून-पालटून करा
  • कोवळ्या शेंड्यांवर व पानांच्या खाली फवारणी होईल याची खात्री करा
  • स्टिकर वापरणे आवश्यक (उदा. सिलिकॉन आधारित)

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

माहिती उपलब्ध नाही

काढणी (Harvesting)

मानक काढणी पद्धती लागू होतात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

मानक काढणीनंतरच्या पद्धती लागू होतात.

संदर्भ

राज्य कृषी विभाग
सर्व पिकांवर परत जा

0 Comments

  • No comments yet. Be the first to share your thoughts!

Post A Comment

Please or to post a comment.