मिरची (Chilli)

माहिती

मिरची (कॅप्सिकम अ‍ॅन्युअम) हे भारतातील सर्वात महत्त्वाचे मसाला पीक आहे. भारत हा मिरचीचा सर्वात मोठा उत्पादक, ग्राहक आणि निर्यातदार देश आहे. मिरचीला तिच्या तिखट चवीसाठी (कॅप्सिसिनमुळे) ओळखले जाते. तिचा वापर ताजा (हिरवी मिरची) आणि वाळलेल्या (लाल मिरची) स्वरूपात, तसेच पावडर आणि लोणच्यामध्ये केला जातो. हे व्हिटॅमिन सी आणि ए चा एक समृद्ध स्रोत आहे. आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, महाराष्ट्र आणि कर्नाटक ही प्रमुख मिरची उत्पादक राज्ये आहेत.

हवामान आणि लागवड

हवामान

मिरची हे उष्ण आणि उपोष्ण कटिबंधातील पीक असून उष्ण व दमट हवामानात उत्तम वाढते. चांगल्या वाढीसाठी २०-२५°C तापमानाची गरज असते. उच्च तापमान (>३५°C) आणि कमी रात्रीचे तापमान यामुळे फुले आणि फळे गळू शकतात. हे पीक दंव (Frost) साठी अत्यंत संवेदनशील आहे.

जमीन

याची लागवड विविध प्रकारच्या जमिनीत करता येते, परंतु सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध, पाण्याचा चांगला निचरा होणारी वाळूमिश्रित पोयटा ते चिकणमाती सर्वोत्तम मानली जाते. जमिनीचा आदर्श सामू ६.५ ते ७.५ दरम्यान असावा. चांगला निचरा ही पूर्वअट आहे कारण पीक पाणी साचून राहण्यास संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

रोपवाटिकेसाठी उंच गादी वाफे तयार केले जातात.

बियाण्याचा दर: सरळ वाणांसाठी १.०-१.५ किलो/हेक्टर आणि संकरित वाणांसाठी २००-२५० ग्रॅम/हेक्टर.

बीजप्रक्रिया: 'रोप कोलमडणे' रोखण्यासाठी बियांना ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी @ ४ ग्रॅम/किलो किंवा थायरम @ ३ ग्रॅम/किलो लावावे. विषाणूजन्य रोगांच्या वाहकांपासून (कीटक) संरक्षण करण्यासाठी रोपवाटिकेवर नायलॉन नेट (४० मेश) लावावी. रोपे ६-८ आठवड्यांत पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

जमीन २-३ वेळा नांगरून भुसभुशीत करावी. १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवड सरी-वरंबा पद्धतीने किंवा उंच गादी वाफ्यावर केली जाते.

अंतर: वाणानुसार बदलते; सिंचित पिकासाठी ६० x ४५ सें.मी. किंवा ७५ x ६० सें.मी. अंतर सामान्य आहे. पुनर्लागवडीपूर्वी, रोपांची मुळे इमिडाक्लोप्रिडच्या द्रावणात (५ मिली/१० लिटर) बुडवावीत, जेणेकरून सुरुवातीला रस शोषणारे कीटक नियंत्रणात राहतील.

खत व्यवस्थापन

जिरायती पिकासाठी ६०:३०:३० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर मात्रा द्यावी. बागायती पिकासाठी १२०:६०:६० किलो नत्र:स्फुरद:पालाश प्रति हेक्टर. लागवडीच्या वेळी स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा द्यावी. उरलेले नत्र २-३ समान हप्त्यांमध्ये विभागून ३०, ६०, आणि ९० दिवसांनी द्यावे. झिंक आणि बोरॉन सारख्या सूक्ष्म अन्नद्रव्यांच्या वापराने उत्पादन वाढू शकते.

सिंचन

मिरची जास्त ओलावा किंवा पाणी साचून राहणे सहन करू शकत नाही. वारंवार आणि हलके पाणी देणे चांगले. पुनर्लागवडीनंतर लगेच आणि त्यानंतर ७-१० दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. फुलोरा आणि फळधारणा हे महत्त्वाचे टप्पे आहेत. पाण्याचा योग्य वापर आणि जास्त उत्पादनासाठी ठिबक सिंचनाची शिफारस केली जाते.

आच्छादन (मल्चिंग)

प्लास्टिक किंवा सेंद्रिय मल्चिंगमुळे ओलावा टिकून राहतो, तणांचे नियंत्रण होते आणि जमिनीतून पसरणारे रोग कमी होतात. ही एक अत्यंत शिफारस केलेली पद्धत आहे, विशेषतः रब्बी/उन्हाळी पिकांमध्ये जमिनीचे तापमान आणि ओलावा व्यवस्थापित करण्यासाठी.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन खूप बदलते.

हिरवी मिरची: सरळ वाण: १०-१५ टन/हेक्टर; संकरित वाण: ३०-४० टन/हेक्टर.

सुकी मिरची (जिरायती): ०.५-१.० टन/हेक्टर;

सुकी मिरची (बागायती): चांगल्या वाणांसाठी आणि संकरित जातींसाठी २.۵-३.५ टन/हेक्टर.

काढणी (Harvesting)

हिरव्या मिरच्यांची काढणी रोपांतरानंतर साधारणपणे 60-75 दिवसांनी सुरू होते आणि आठवड्याच्या अंतराने चालू ठेवली जाते. कोरड्या लाल मिरच्यांसाठी, फळे झाडावरच पूर्णपणे पिकू दिली जातात जेव्हा ती गडद लाल रंगाची होतात. अशी पिकलेली फळे नंतर काढून वाळवली जातात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

हिरव्या मिरच्या नाशवंत असतात त्यामुळे त्यांची विक्री लवकर करावी. लाल मिरच्या उन्हात 10-15 दिवस वाळवाव्यात जोपर्यंत त्यांतील आर्द्रता 10% पेक्षा कमी होत नाही. योग्य प्रकारे वाळवलेल्या मिरच्यांमधून चिरकन असा आवाज येतो. त्यानंतर मिरच्या रंग व स्वच्छतेनुसार वर्गीकृत करून गोणपाटांच्या पोत्यांमध्ये थंड, कोरड्या व हवेशीर ठिकाणी साठवाव्यात.

संदर्भ