मेथी (Fenugreek)

माहिती

मेथी (ट्रायगोनेला फोनम-ग्रेकम) हे शेंगावर्गीय (leguminous) कुळातील एक महत्त्वाचे पीक आहे. याची लागवड त्याच्या पौष्टिक पानांसाठी (भाजीची मेथी) आणि सुगंधी बियांसाठी (दाण्याची मेथी) केली जाते. पाने आणि बियाणे दोन्ही भारतीय स्वयंपाक पद्धतीमध्ये मोठ्या प्रमाणावर वापरले जातात. रक्तातील साखर नियंत्रित करण्यासारख्या अनेक औषधी गुणधर्मांसाठीही ते ओळखले जाते. राजस्थान हे भारतातील सर्वात मोठे मेथी (दाणे) उत्पादक राज्य आहे.

हवामान आणि लागवड

हवामान

मेथी हे थंड हवामानातील पीक आहे. याला वाढीसाठी मध्यम थंड आणि कोरडे हवामान लागते. शाकीय वाढीच्या काळात कमी तापमान आणि उच्च आर्द्रता फायदेशीर ठरते. तथापि, फुलोऱ्याच्या वेळी खूप कमी तापमान आणि दंव (frost) हानिकारक असू शकते. दाणे पक्व होताना आणि काढणीच्या वेळी कोरडे आणि स्वच्छ हवामान आवश्यक असते.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या पोयटा आणि चिकणमातीयुक्त जमिनीत हे पीक उत्तम येते. आदर्श सामू ६.० ते ७.५ दरम्यान आहे. हे काही प्रमाणात क्षारता सहन करू शकते, परंतु पाणी साचून राहण्यास संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाण्याचा दर: भाजीसाठी (साधी मेथी): २५-३० किलो/हेक्टर. कसुरी मेथीसाठी (पाने): २० किलो/हेक्टर. दाण्यासाठी: २०-२५ किलो/हेक्टर.

बीजप्रक्रिया: उत्तम नत्र स्थिरीकरणासाठी बियांना 'रायझोबियम मेलिलोटी' या जिवाणू खताची प्रक्रिया करावी.

पेरणी: बियाणे फेकून किंवा ओळीत पेरावे. आंतरमशागतीसाठी २०-३० सें.मी. अंतरावर ओळीत पेरणी करणे श्रेयस्कर आहे.

जमीन तयार करणे

भुसभुशीत आणि मऊ जमीन तयार करावी. शेत तण आणि ढेकळेविरहित असावे. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी १०-१५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.

खत व्यवस्थापन

शेंगावर्गीय पीक असल्याने याला नत्राची कमी गरज असते. साधारणपणे २०-३० किलो नत्र, ४०-५० किलो स्फुरद आणि ३०-४० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा पुरेशी आहे. संपूर्ण मात्रा पेरणीच्या वेळी द्यावी. गंधक (सल्फर) @ २०-३० किलो/हेक्टर वापरल्यास दाण्यांचे उत्पादन आणि गुणवत्ता सुधारते.

सिंचन

एकसमान उगवणीसाठी पेरणीपूर्वी पाणी द्यावे. पिकाला हलक्या सिंचनाची गरज असते. पहिले पाणी पेरणीनंतर ३०-३५ दिवसांनी द्यावे. फांद्या फुटणे, फुलोरा आणि शेंगा/दाणे भरणे या अवस्था महत्त्वाच्या आहेत. एकूण ३-५ पाण्याची पाळी लागू शकते.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

हिरवी पाने (कसुरी प्रकार): ८-१० टन/हेक्टर.

हिरवी पाने (साधा प्रकार): ७-८ टन/हेक्टर प्रति कापणी (३-४ कापण्या).

दाणे (बियाणे): १५-२० क्विंटल/हेक्टर (सिंचित), ८-१० क्विंटल/हेक्टर (जिरायती).

काढणी (Harvesting)

पानांसाठी (भाजीसाठी): पहिली कापणी पेरणीनंतर २५-३० दिवसांनी केली जाते. त्यानंतरची कापणी प्रत्येक १५-२० दिवसांनी केली जाते.

बियांसाठी: जेव्हा शेंगा पिवळसर-तपकिरी होतात आणि खालची पाने गळू लागतात, तेव्हा पिकाची काढणी केली जाते. झाडे उपटली जातात किंवा कापली जातात, काही दिवस वाळवण्यासाठी ढीग करून ठेवली जातात आणि नंतर मळणी केली जाते.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

पाने (भाजी): लहान जुड्यांमध्ये बांधून लगेच बाजारात पाठवली जातात. पाणी शिंपडल्याने ताजेपणा टिकून राहण्यास मदत होते.

बियाणे: मळणीनंतर, बियाणे स्वच्छ केले जाते, पाखडले जाते आणि सुरक्षित साठवणुकीसाठी ८-९% आर्द्रता येईपर्यंत उन्हात वाळवले जाते. त्यांना स्वच्छ पोत्यांमध्ये भरून कोरड्या जागी साठवले जाते.

संदर्भ