लसूण (Garlic)

माहिती

लसूण (अ‍ॅलियम सटायव्हम) हे कांद्याच्या कुळातील एक महत्त्वाचे कंदवर्गीय मसाला पीक आहे. भारत हा चीननंतर जगातील दुसरा सर्वात मोठा लसूण उत्पादक देश आहे. लसणाला त्याच्या विशिष्ट तिखट चवीसाठी आणि औषधी गुणधर्मांसाठी ओळखले जाते, ज्यात अँटी-बॅक्टेरियल आणि अँटी-फंगल गुणधर्मांचा समावेश आहे. मध्य प्रदेश, राजस्थान, उत्तर प्रदेश आणि गुजरात ही प्रमुख लसूण उत्पादक राज्ये आहेत. याचा वापर स्वयंपाकात चवीसाठी, तसेच लोणची आणि विविध औषधांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो.

हवामान आणि लागवड

हवामान

लसूण हे दंव-सहिष्णु (frost-hardy), थंड हवामानातील पीक आहे. याला शाकीय वाढीच्या काळात थंड आणि दमट हवामान, तर गड्डा पक्व होण्याच्या काळात कोरडे आणि उष्ण हवामान लागते. लहान दिवस आणि थंड तापमान (१५-२०°C) शाकीय वाढीसाठी अनुकूल असते, तर चांगल्या गड्डा वाढीसाठी मोठे दिवस आणि उष्ण तापमान (२५-३०°C) आवश्यक असते.

जमीन

लसणाची लागवड विविध प्रकारच्या जमिनीत करता येते, परंतु सेंद्रिय पदार्थ जास्त असलेल्या, पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या पोयट्याच्या जमिनीत वाढ उत्तम होते. भारी चिकणमातीमध्ये गड्डे वेडेवाकडे होऊ शकतात, त्यामुळे ती योग्य नाही. जमिनीचा आदर्श सामू ६.०-७.० आहे.

लागवड पद्धती

पाकळी निवड आणि लागवड

बियाणे दर: ५००-७०० किलो पाकळ्या प्रति हेक्टर.

निवड: निरोगी, एकसारख्या, मध्यम ते मोठ्या आकाराच्या (८-१० मिमी) पाकळ्या वापरा.

बीजप्रक्रिया: बुरशीजन्य रोगांपासून बचावासाठी लागवडीपूर्वी पाकळ्यांना थायरम (२ग्रॅ/किलो) + कार्बेन्डाझिम (१ग्रॅ/किलो) किंवा 'ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी' लावावे.

लागवड: पाकळ्या ५-७ सें.मी. खोल, त्यांचे वाढणारे टोक वरच्या दिशेने ठेवून टोकण पद्धतीने लावाव्यात.

जमीन तयार करणे आणि अंतर

जमीन चांगली नांगरून भुसभुशीत करावी. २०-२५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवड सपाट वाफ्यावर किंवा उंच गादी वाफ्यावर केली जाते.

अंतर: दोन ओळींमध्ये १५ सें.मी. आणि दोन रोपांमध्ये ७.५-१० सें.मी. अंतर ठेवावे (१५ x १० सें.मी. सामान्य आहे). उंच गादी वाफ्यावर लागवड केल्याने गड्ड्यांची चांगली वाढ होते आणि पाण्याचा निचरा होतो.

खत व्यवस्थापन

लसणाला खतांचा चांगला प्रतिसाद मिळतो. साधारणपणे १०० किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद, आणि ५० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते. स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र ३० आणि ४५-६० दिवसांनी दोन हप्त्यांमध्ये विभागून द्यावे. सल्फर (गंधक) हे लसणासाठी महत्त्वाचे पोषक तत्व आहे; त्यामुळे अमोनियम सल्फेटसारखी गंधकयुक्त खते वापरावीत.

सिंचन

चांगल्या उगवणीसाठी लागवडीनंतर लगेच पाणी द्यावे. त्यानंतर ७-१० दिवसांच्या अंतराने हलके सिंचन करावे. काढणीच्या १५-२० दिवस आधी पाणी देणे थांबवावे. गड्डा तयार होण्याच्या आणि पोसण्याच्या अवस्थेत पाण्याचा ताण पडल्यास उत्पादन आणि गड्ड्यांचा आकार लक्षणीयरीत्या कमी होतो. ठिबक सिंचन अत्यंत फायदेशीर आहे.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

लसणाचे उत्पादन वाण, पाकळ्यांचा आकार आणि व्यवस्थापनानुसार बदलते. सरासरी १०-१२ टन प्रति हेक्टर उत्पादन मिळू शकते. यमुना सफेदसारख्या उच्च उत्पादन देणाऱ्या जाती १५-२० टन/हेक्टर पर्यंत उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

पीक लागवडीनंतर साधारणतः 130-150 दिवसांनी काढणीसाठी तयार होते, हे जातीनुसार बदलते. जेव्हा पाने पिवळसर/तपकिरी होऊन सुकायला लागतात आणि झुकतात, तेव्हा काढणी करावी. काढणीपूर्वी सुमारे 3 आठवडे पाणी देणे थांबवावे. कांदे खेचून किंवा खोदून काढले जातात आणि काही दिवस शेतातच वाळवले जातात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

वाळवणी (Curing):
ही काढणीनंतरची सर्वात महत्त्वाची प्रक्रिया आहे. शेतातून उचलल्यानंतर कांदे आणि त्यांच्या शेंगांनिशी (tops) हवेशीर आणि सावलीत 10-15 दिवस वाळवावेत.

साठवण (Storage):
वाळवणीनंतर कांद्यांचे वर्गीकरण व ग्रेडिंग करावी. वाळलेल्या शेंगा वळकटीसारख्या गुंडाळून दोर तयार करतात किंवा कापून टाकतात. कांदे हवेशीर खोल्यांमध्ये छताला लटकावून किंवा नायलॉनच्या जाळीच्या पिशव्यात साठवतात.

संदर्भ