टोमॅटो (Tomato)

माहिती

टोमॅटो (Lycopersicon esculentum) हे बटाट्यानंतर जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे महत्त्वाचे भाजीपाला पीक असून, ते संरक्षणात्मक अन्न म्हणून ओळखले जाते. हे व्हिटॅमिन A, C, पोटॅशियम आणि इतर खनिजांचे समृद्ध स्रोत आहे. भारतातील प्रमुख टोमॅटो उत्पादक राज्यांमध्ये महाराष्ट्र, बिहार, कर्नाटक, उत्तर प्रदेश आणि आंध्र प्रदेश यांचा समावेश होतो.

टोमॅटोचा वापर ताज्या स्वरूपात तसेच केचप, सूप, सॉस, पुरी आणि चटणी यांसारख्या प्रक्रियायुक्त पदार्थांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. हे पीक वर्षभर घेतले जाऊ शकते, त्यामुळे शेतकऱ्यांसाठी एक फायदेशीर नगदी पीक ठरते.

हवामान आणि लागवड

तापमान

टोमॅटो हे उष्ण हवामानातील पीक आहे. पिकाची चांगली वाढ आणि उच्च प्रतीची फळउत्पत्ती यासाठी २१°C ते २४°C तापमान सर्वोत्तम मानले जाते.

३२°C पेक्षा जास्त किंवा १०°C पेक्षा कमी तापमान फळधारणा, रंग विकास (लायकोपीन निर्मिती), तसेच झाडाच्या शारीरिक क्रियांवर विपरीत परिणाम करते.

फळधारणेसाठी, दिवसाच्या तापमानापेक्षा रात्रीचे तापमान अधिक महत्त्वाचे असते.

माती

टोमॅटोची लागवड विविध प्रकारच्या जमिनीत करता येते, मात्र पाण्याचा चांगला निचरा होणारी, सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध वाळूमिश्रित पोयट्याची जमीन सर्वात उत्तम मानली जाते.

जमिनीचा आदर्श सामू (pH) ६.० ते ७.० दरम्यान असावा.

जमिनीत पाणी साचल्यास पिकाला हानी पोहोचते, त्यामुळे उत्तम निचऱ्याची सोय अत्यावश्यक आहे.

लवकर उत्पादनासाठी हलकी जमीन, तर अधिक उत्पादनासाठी चिकणमाती व गाळमाती जमीन उपयुक्त ठरते.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाणे १५ सें.मी. उंच गादी वाफ्यावर पेरावीत, जेणेकरून पाण्याचा योग्य निचरा होईल. एका हेक्टरसाठी सुमारे १००–१५० ग्रॅम संकरित बियाणे पुरेसे असते. ‘रोप कोलमडणे’ (डॅम्पिंग-ऑफ) टाळण्यासाठी बियाण्यांना ट्रायकोडर्मा व्हिरिडी (४ ग्रॅम प्रति किलो) लावावे.

रोपवाटिकेला बारीक नायलॉन नेटने झाकावे, जेणेकरून पांढऱ्या माशींसारख्या कीटकांद्वारे होणाऱ्या विषाणूजन्य रोगांपासून (जसे की पर्णगुच्छ) संरक्षण मिळेल. रोपे साधारणतः २५–३० दिवसांत पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

शेताची ४–५ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी २५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) जमिनीत मिसळावे.

अमर्याद वाढणाऱ्या संकरित वाणांची लागवड ९० x ६० सें.मी. अंतरावर सरींवर केली जाते, तर मर्यादित वाढणाऱ्या जातींसाठी ६० x ४५ सें.मी. अंतर ठेवले जाते.

पुनर्लागवडीपूर्वी, रोपांची मुळे इमिडाक्लोप्रिडच्या द्रावणात (४ मिली/१० लिटर पाणी) १०–१५ मिनिटे बुडवावीत, ज्यामुळे रसशोषक किडींपासून संरक्षण मिळते.

खत व्यवस्थापन

सुधारित वाणांसाठी २००:१००:१०० किलो नत्र : स्फुरद : पालाश प्रति हेक्टर शिफारस केली जाते, तर संकरित वाणांसाठी ही मात्रा ३००:१५०:१५० किलो/हेक्टर असते.

लागवडीच्या वेळी, स्फुरद (P) आणि पालाश (K) ची पूर्ण मात्रा, तसेच नत्राची (N) १/३ मात्रा द्यावी. उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये – लागवडीनंतर ३० व ५० दिवसांनी द्यावे.

अझोस्पिरिलम व फॉस्फोबॅक्टेरिया (प्रत्येकी २ किलो/हेक्टर) वापरल्यास, पोषक घटकांचे शोषण सुधारते व झाडांची वाढ चांगली होते.

सिंचन आणि आधार देणे

फुलोरा आणि फळधारणेच्या टप्प्यावर सिंचन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. या कालावधीत पाण्याचा ताण टाळावा, कारण याचा थेट परिणाम उत्पादनावर होतो.

पाण्याची बचत व तणांची वाढ कमी करण्यासाठी, ठिबक सिंचन प्रणालीची शिफारस केली जाते.

उंच वाढणाऱ्या (अमर्याद) वाणांना आधार देणे आवश्यक असते, ज्यामुळे झाडे लोळत नाहीत आणि फळांचा जमिनीशी थेट संपर्क टळतो, त्यामुळे फळांची गुणवत्ता सुधारते.

आधार देण्याचे काम लागवडीनंतर २–३ आठवड्यांनी केले जाते, यासाठी बांबूच्या काठ्या, दोरे किंवा लोखंडी तारा वापरले जातात.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

काढणी (Harvesting)

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

काढणीनंतर फळे ताबडतोब थंड आणि सावलीच्या ठिकाणी ठेवावीत जेणेकरून उष्णतेमुळे होणारे नुकसान टाळता येईल. त्यानंतर फळांची प्रतवारी आकार, रंग आणि टणकपणावर आधारित केली जाते. प्रतवारी करताना तडकलेली, सडलेली किंवा कीड लागलेली फळे वेगळी करून टाकली जातात.

प्रतवारीनंतर फळांचे पॅकिंग प्लास्टिक क्रेट, लाकडी पेट्या किंवा पुठ्ठ्याच्या खोक्यांमध्ये केले जाते. निर्यात किंवा दूरच्या बाजारपेठेसाठी मजबूत पॅकेजिंग वापरणे फायदेशीर ठरते.

दीर्घकालीन साठवणुकीसाठी फळे १२-१५°C तापमान आणि ८५-९०% सापेक्ष आर्द्रता असलेल्या कोठारात ठेवावीत. या वातावरणात फळे जास्त काळ टिकून राहतात आणि दर्जा चांगला राहतो. योग्य साठवणूक केल्यास फळांची वाहतूक आणि विक्रीसाठी उपयुक्तता वाढते.

संदर्भ