सलाद पत्ता / लेट्यूस (Lettuce)

माहिती

लेट्यूस (लॅक्टुका सॅटायव्हा) ही एक पालेभाजी आहे जी तिच्या कोवळ्या, कुरकुरीत पानांसाठी ओळखली जाते. व्हिटॅमिन ए, के आणि फोलेटचा हा एक उत्तम स्रोत आहे. जगात सॅलडसाठी ही सर्वात लोकप्रिय भाजी आहे. भारतात, याची लागवड प्रामुख्याने थंड हवामानात आणि शहरी बाजारपेठांच्या जवळ केली जाते. हॉटेल आणि रेस्टॉरंटमधील वाढत्या मागणीमुळे हे एक व्यावसायिकदृष्ट्या महत्त्वाचे पीक बनले आहे. याचे मुख्य प्रकार म्हणजे पानवाले (Leaf type) आणि गड्डा बनवणारे (Head type).

हवामान आणि लागवड

हवामान

लेट्यूस हे थंड हवामानातील पीक आहे. चांगल्या वाढीसाठी आणि गुणवत्तेसाठी १५-२०°C तापमान सर्वोत्तम असते. उच्च तापमान (>२५°C) अकाली फुलोरा येण्यास (बोलटिंग) आणि पानांमध्ये कडूपणा वाढण्यास कारणीभूत ठरते. जास्त तापमानात बियांची उगवण कमी होते. पानवाल्या प्रकारांपेक्षा गड्डा बनवणारे प्रकार तापमानाला अधिक संवेदनशील असतात.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, थंड, ओलावा टिकवून ठेवणाऱ्या आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध वाळूमिश्रित पोयटा ते पोयटा जमिनीत हे पीक उत्तम येते. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ७.० दरम्यान आहे. हे पीक आम्लधर्मीय जमिनीसाठी संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाणे खूप लहान असल्याने ते प्रो-ट्रेमध्ये किंवा उंच रोपवाटिका वाफ्यावर पेरले जातात.

बियाण्याचा दर: ४००-५०० ग्रॅम/हेक्टर. पेरणीसाठी भुसभुशीत जमीन आवश्यक आहे. बियाणे उथळ (०.५ सें.मी.) पेरावे आणि कंपोस्टच्या पातळ थराने झाकावे. हलके आणि वारंवार पाणी देणे आवश्यक आहे. रोपे ४-५ आठवड्यांत पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

जमीन नांगरून भुसभुशीत आणि सपाट करावी. १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत मिसळावे. लागवड सपाट किंवा उंच गादी वाफ्यावर केली जाते.

अंतर: पानवाल्या (Leaf type) प्रकारासाठी ३० x ३० सें.मी. अंतर वापरले जाते. गड्डा बनवणाऱ्या (Iceberg) प्रकारासाठी ४५ x ३० सें.मी. किंवा ४५ x ४५ सें.मी. जास्त अंतर ठेवले जाते.

खत व्यवस्थापन

साधारणपणे १२० किलो नत्र, ६० किलो स्फुरद, आणि ६० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा आवश्यक आहे. स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची एक तृतीयांश मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये विभागून द्यावे: पहिला हप्ता लागवडीनंतर ३-४ आठवड्यांनी आणि दुसरा हप्ता पहिल्या मात्रेनंतर २ आठवड्यांनी द्यावा.

सिंचन

पिकाला सतत ओलाव्याचा पुरवठा आवश्यक असतो. पुनर्लागवडीनंतर लगेचच पाणी द्यावे. त्यानंतर ८-१० दिवसांच्या अंतराने हलके सिंचन करावे. पाण्याचा ताण पडल्यास अकाली फुलोरा येतो (बोलटिंग) आणि पानांमध्ये कडूपणा वाढतो. ठिबक किंवा तुषार सिंचन पद्धती आदर्श आहेत.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन प्रकार आणि वाणावर अवलंबून असते. पानवाल्या प्रकारांचे उत्पादन साधारणपणे १२-१८ टन प्रति हेक्टर मिळते. गड्डा बनवणारे (आइसबर्ग) प्रकार २०-३० टन प्रति हेक्टर पर्यंत जास्त उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

सुट्या पानांचे प्रकार (Loose-leaf types):

• लागवडीनंतर सुमारे ४०-५० दिवसांत काढणीसाठी तयार होतात.
• पाने पूर्ण वाढलेली पण कोवळी असताना काढावीत.
• काढणीसाठी दोन पर्याय:
  • संपूर्ण रोप एकावेळी कापून घ्या
  • किंवा बाहेरची मोठी पाने टप्प्याटप्प्याने खुडून घ्या
• बाह्य पाने वेचल्याने मधला भाग वाढत राहतो, आणि जास्त कालावधीसाठी उत्पादन मिळते.

गड्डा प्रकार (Head types / Iceberg):

• गड्डा पूर्ण विकसितविक्रीयोग्य आकाराचा झाल्यावर काढणी केली जाते.
• यासाठी साधारणतः ७० ते ९० दिवस लागतात.
• गड्डा काढताना तो जमिनीच्या पातळीवर धारदार चाकूने कापावा.
• साधारणतः ४५० ते ५०० ग्रॅम वजनाचे गड्डे काढणीसाठी योग्य मानले जातात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

लेट्यूस अतिशय नाशवंत आहे. कापणीनंतर लगेच हायड्रो-कूलिंग किंवा व्हॅक्यूम कूलिंग करून फील्ड हीट काढून टाकावी व साठवण क्षमता वाढवावी.
आकार, रंग आणि घट्टपणा यावर आधारित ग्रेडिंग करावी.
ते खूप कमी तापमानावर (०–१°C) आणि जास्त आर्द्रते (>९५%) मध्ये साठवावे. छिद्रयुक्त प्लास्टिक पिशव्यांमध्ये पॅक केल्यास ताजेपणा टिकतो.

संदर्भ