पालक (Spinach)

माहिती

पालक (स्पिनॅशिया ओलेरॅशिया) ही जगातील सर्वात पौष्टिक पालेभाज्यांपैकी एक आहे. हे लोह, व्हिटॅमिन ए, सी, के आणि फॉलिक ऍसिडचा एक उत्कृष्ट स्रोत आहे. कमी कालावधीत आणि कमी खर्चात येत असल्यामुळे हे पीक शेतकऱ्यांसाठी खूप फायदेशीर आहे. भारतात याची लागवड मोठ्या प्रमाणावर केली जाते आणि ताज्या भाजीसाठी तसेच प्रक्रिया केलेल्या स्वरूपात (उदा. पालक पनीर) याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होतो.

हवामान आणि लागवड

हवामान

पालक हे थंड हवामानातील पीक असून १५-२०°C तापमानात त्याची वाढ सर्वोत्तम होते. उच्च तापमान (>२५°C) आणि मोठे दिवस अकाली फुलोरा येण्यास (बोलटिंग) कारणीभूत ठरतात, ज्यामुळे पानांची गुणवत्ता खराब होते. तथापि, उन्हाळी लागवडीसाठी काही उष्णता-सहनशील जाती उपलब्ध आहेत. हे पीक दंव (Frost) सहन करू शकते.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध वाळूमिश्रित पोयटा आणि गाळाच्या जमिनीत हे पीक उत्तम येते. भारी जमीन मुळांच्या वाढीसाठी आदर्श नाही. जमिनीचा इष्टतम सामू ६.० ते ७.५ दरम्यान आहे. पालक आम्लधर्मीय जमिनीसाठी अत्यंत संवेदनशील आहे.

लागवड पद्धती

बियाणे आणि पेरणी

बियाण्याचा दर: हिवाळ्यासाठी २५-३० किलो/हेक्टर आणि उन्हाळी हंगामासाठी ४०-४५ किलो/हेक्टर. उन्हाळ्यात जास्त तापमान असल्याने चांगल्या उगवणीसाठी जास्त बियाणे लागते.

पेरणी: बियाणे साधारणपणे सपाट वाफ्यांमध्ये फेकून किंवा ओळीत पेरले जाते. आंतरमशागतीच्या सोयीसाठी ओळीत पेरणी करणे (२०-३० सें.मी. अंतरावर) पसंत केले जाते. बियाणे २-३ सें.मी. खोल पेरावे.

जमीन तयार करणे

२-३ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत आणि सपाट करावी. सर्व ढेकळे आणि तण काढून टाकावे. पालेभाज्यांसाठी जमिनीची सुपीकता महत्त्वाची असल्याने शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी २०-२५ टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.

खत व्यवस्थापन

पालक हे कमी कालावधीचे पीक असल्याने त्याला सहज उपलब्ध होणाऱ्या पोषक तत्वांची गरज असते. साधारणपणे ८०-१०० किलो नत्र, ४० किलो स्फुरद आणि ४० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते. नत्राची अर्धी मात्रा आणि स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा पेरणीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र पहिल्या कापणीनंतर द्यावे, जेणेकरून नवीन वाढ लवकर होते.

सिंचन

चांगल्या उगवणीसाठी पेरणीपूर्वी पाणी द्यावे. कोवळी आणि रसरशीत पाने मिळवण्यासाठी पिकाला सतत ओलावा आवश्यक असतो. उन्हाळ्यात दर ४-५ दिवसांनी आणि हिवाळ्यात दर १०-१२ दिवसांनी सिंचन करावे. पाण्याचा ताण पडल्यास अकाली फुलोरा येतो (बोलटिंग) आणि उत्पादन घटते.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन वाण आणि कापण्यांच्या संख्येनुसार बदलते. सरासरी, १२-१५ टन प्रति हेक्टर उत्पादन मिळते. उच्च उत्पादन देणाऱ्या जाती ४-६ कापण्यांमध्ये २०-२५ टन/हेक्टर पर्यंत उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

पेरणीनंतर सुमारे 3-4 आठवड्यांनी कोवळी व पुरेशी मोठी पाने झाल्यावर पहिली कापणी करता येते. त्यानंतरच्या कापण्या दर 15-20 दिवसांच्या अंतराने केल्या जातात. कापणी सकाळी किंवा संध्याकाळच्या थंड हवामानात करावी. एकाच वेळी संपूर्ण झाड उपटूनही काढणी केली जाऊ शकते.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

पालक ही अतिशय नाशवंत भाजी असून तिची योग्य हाताळणी आवश्यक आहे. काढणीनंतर पानांवर पाणी शिंपडावे, जेणेकरून ताजेपणा टिकतो. पाने लहान गठ्ठ्यांमध्ये बांधून विक्रीसाठी तयार करावीत. पालक 4-5°C तापमानात आणि जास्त आर्द्रतेच्या परिस्थितीत 5-7 दिवस साठवता येतो. शक्य तितक्या लवकर विक्री करणे आवश्यक असते, अन्यथा पाने वाळतात आणि पोषणमूल्य कमी होते.

संदर्भ