ब्रोकोली (Broccoli)

माहिती

ब्रोकोली (ब्रॅसिका ओलेरॅशिया व्हॅर. इटालिका) हे कोबी कुळातील एक अत्यंत पौष्टिक भाजीपाला पीक आहे, जे त्याच्या हिरव्या किंवा जांभळ्या रंगाच्या फुलांच्या गड्ड्यासाठी (हेड) ओळखले जाते. हे व्हिटॅमिन सी, के, फायबर आणि अँटी-ऑक्सिडंट्सचा एक उत्कृष्ट स्रोत आहे. भारतात, सुरुवातीला फक्त पर्वतीय प्रदेशात लागवड होत होती, परंतु आता मैदानी प्रदेशातही याची लोकप्रियता आणि लागवड वाढत आहे, विशेषतः शहरी बाजारपेठांच्या जवळ. याचा उपयोग सॅलड, सूप आणि भाजी म्हणून केला जातो.

हवामान आणि लागवड

हवामान

ब्रोकोली हे थंड हवामानातील पीक आहे. बियांच्या उगवणीसाठी २०-२५°C आणि वाढ व गड्डा विकासासाठी १५-२०°C तापमान आदर्श आहे. पुनरुत्पादनाच्या अवस्थेत जास्त तापमान (>२५°C) असल्यास गड्डे सैल, पालेदार होतात, अकाली फुलोरा येतो आणि गुणवत्ता कमी होते. हे कोबीपेक्षा उष्णतेस जास्त संवेदनशील आहे परंतु दंव सहन करू शकते.

जमीन

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, सेंद्रिय पदार्थ जास्त असलेल्या वाळूमिश्रित पोयटा ते पोयटा जमिनीत हे पीक उत्तम येते. जमिनीचा इष्टतम सामू ६.० ते ७.० दरम्यान असावा. जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवण्याची क्षमता असावी.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाणे चांगल्या प्रकारे तयार केलेल्या उंच रोपवाटिका वाफ्यावर पेरले जातात.

बियाण्याचा दर: ४००-५०० ग्रॅम/हेक्टर.

बीजप्रक्रिया: 'रोप कोलमडणे' रोगापासून बचावासाठी बियांना थायरम (३ ग्रॅम/किलो) लावावे.

४-५ पाने आल्यावर ४-५ आठवड्यांत रोपे पुनर्लागवडीसाठी तयार होतात. लागवडीपूर्वी रोपे काठीण्य प्रक्रियेतून (Hardening) न्यावीत.

जमीन तयार करणे आणि पुनर्लागवड

२-३ वेळा नांगरणी करून जमीन भुसभुशीत करावी. १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.

अंतर: दोन ओळींमध्ये ४५-६० सें.मी. आणि दोन रोपांमध्ये ३०-४५ सें.मी. अंतर ठेवावे.

लागवड सरी-वरंबा पद्धतीने किंवा उंच गादी वाफ्यावर शक्यतो संध्याकाळी करावी.

खत व्यवस्थापन

ब्रोकोली खतांना चांगला प्रतिसाद देते. साधारणपणे १२० किलो नत्र, ६० किलो स्फुरद, आणि ६० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते.

स्फुरद, पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा लागवडीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र दोन समान हप्त्यांमध्ये विभागून ३० आणि ४५ दिवसांनी द्यावे.

ब्रोकोली बोरॉन आणि मॉलिब्डेनमच्या कमतरतेस संवेदनशील आहे.

सिंचन

पुनर्लागवडीनंतर लगेचच हलके पाणी द्यावे. त्यानंतर जमिनीचा प्रकार आणि हवामानानुसार १०-१५ दिवसांच्या अंतराने सिंचन करावे.

चांगल्या दर्जाचे गड्डे मिळवण्यासाठी, विशेषतः गड्डा तयार होण्याच्या अवस्थेत, जमिनीत सतत ओलावा असणे महत्त्वाचे आहे.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन वाण आणि लागवडीच्या परिस्थितीनुसार बदलते. सरासरी १५-२० टन प्रति हेक्टर उत्पादन अपेक्षित असते. संकरित वाण २५ टन/हेक्टर पर्यंत जास्त उत्पादन देऊ शकतात.

काढणी (Harvesting)

मुख्य शेंडा (central head) पूर्ण आकाराचा, घट्ट आणि गच्च कळ्यांसह तयार झाल्यावर कापणी करावी. कळ्या उघडण्याआधी किंवा पिवळसर होण्याआधी काढणी करणे आवश्यक आहे. कापणीसाठी धारदार सुरीने सुमारे 15 सेंमी खोडासह शेंडा कापावा. अंकुरणाऱ्या (sprouting) जातींमध्ये नंतर बाजूच्या फांद्या कापल्या जातात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

ब्रोकली अतिशय नाशवंत असून त्याचा श्वसन दर (respiration rate) जास्त असतो. त्यामुळे कापणीनंतर लगेच हायड्रो-कूलिंग किंवा बर्फ टाकून थंड करणे आवश्यक आहे. 0°C तापमानावर व 95-100% सापेक्ष आर्द्रतेसह 10-14 दिवस साठवता येते. विक्रीसाठी हे बर्फाने भरलेल्या पेटीत किंवा प्लास्टिक फिल्ममध्ये गुंडाळून पॅक केले जाते.

संदर्भ