मुळा (Radish)

माहिती

मुळा (रॅफॅनस सॅटायव्हस) हे एक जलद वाढणारे आणि लोकप्रिय मूळवर्गीय भाजीपाला पीक आहे. भारतात त्याची लागवड त्याच्या पांढऱ्या, मांसल मुळांसाठी आणि कोवळ्या पानांसाठी (भाजीसाठी) केली जाते. हे व्हिटॅमिन सी आणि खनिजांचा चांगला स्रोत आहे. कमी कालावधीत तयार होत असल्यामुळे हे पीक शेतकऱ्यांना कमी वेळेत उत्पन्न देते आणि पिकांच्या फेरपालटीसाठी उत्तम आहे. याची लागवड संपूर्ण भारतात केली जाते.

हवामान आणि लागवड

हवामान

मुळा हे थंड हवामानातील पीक आहे. १०-१५°C च्या सरासरी मासिक तापमानात त्याची वाढ, चव आणि आकार सर्वोत्तम असतो. वाढीच्या काळात जास्त तापमान (>२५°C) असल्यास लवकर फुलोरा येतो (बोलटिंग) आणि मुळे तिखट व चिवट होतात. काही उष्णकटिबंधीय जाती जास्त तापमान सहन करू शकतात.

पाऊस आणि आर्द्रता

पाण्याचा चांगला निचरा होणाऱ्या, हलक्या, भुसभुशीत आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध वाळूमिश्रित पोयटा जमिनीत हे पीक उत्तम येते. भारी किंवा चिकणमातीमध्ये मुळांच्या वाढीस अडथळा येतो, ज्यामुळे मुळे दुभंगतात आणि वेडीवाकडी होतात. जमिनीचा आदर्श सामू ६.० ते ७.५ दरम्यान आहे.

लागवड पद्धती

रोपवाटिका व्यवस्थापन

बियाण्याचा दर: १०-१२ किलो/हेक्टर.

पेरणी पद्धत: बियाणे थेट शेतात सरींवर किंवा गादी वाफ्यावर पेरले जातात. फेकून पेरण्याऐवजी ओळीत पेरणी करावी. बियाणे १-१.५ सें.मी. खोल पेरावे.

अंतर: दोन ओळींमध्ये ३०-४५ सें.मी. आणि दोन रोपांमध्ये ५-८ सें.मी. अंतर ठेवावे.

जमीन तयार करणे

मुळांच्या चांगल्या वाढीसाठी जमीन भुसभुशीत आणि ढेकळेविरहित असावी. २०-३० सें.मी. खोलीपर्यंत २-३ वेळा नांगरणी करावी. शेवटच्या नांगरणीच्या वेळी १५-२० टन/हेक्टर चांगले कुजलेले शेणखत (FYM) मिसळावे.

खत व्यवस्थापन

मुळा हे वेगाने वाढणारे पीक असून खतांना चांगला प्रतिसाद देते. साधारणपणे ५० किलो नत्र, ५० किलो स्फुरद आणि १०० किलो पालाश प्रति हेक्टर मात्रा शिफारस केली जाते. स्फुरद व पालाशची पूर्ण मात्रा आणि नत्राची अर्धी मात्रा पेरणीच्या वेळी द्यावी. उरलेले नत्र पेरणीनंतर २०-२५ दिवसांनी, मातीची भर देताना द्यावे.

सिंचन

चांगल्या उगवणीसाठी पेरणीपूर्वी पाणी द्यावे. कोवळ्या मुळांच्या वाढीसाठी पिकाला सतत ओलावा आवश्यक असतो. उन्हाळ्यात ६-८ दिवसांच्या आणि हिवाळ्यात १०-१२ दिवसांच्या अंतराने सिंचन करावे. अनियमित सिंचनामुळे मुळांना भेगा पडू शकतात आणि पाण्याचा ताण पडल्यास मुळे तिखट आणि चिवट होतात.

मातीची भर आणि विरळणी

विरळणी: चांगल्या मुळांच्या वाढीसाठी योग्य अंतर राखण्याकरिता पेरणीनंतर सुमारे १५ दिवसांनी कमकुवत किंवा अतिरिक्त रोपे काढून टाकावी.

मातीची भर: ही क्रिया विरळणी किंवा खताचा वरचा हप्ता देताना केली जाते, ज्यामुळे झाडांना आधार मिळतो आणि वाढणारी मुळे झाकली जाऊन ती हिरवी पडत नाहीत.

प्रमुख वाण

तन, कीड आणि रोग व्यवस्थापन

उत्पादन आणि काढणी (Harvesting)

उत्पादन क्षमता (Yield Potential)

उत्पादन हे वाणावर खूप अवलंबून असते. उष्णकटिबंधीय/लवकर येणाऱ्या जाती १२-१५ टन प्रति हेक्टर उत्पादन देतात, तर समशीतोष्ण/उशिरा येणाऱ्या जातींचे उत्पादन २५-३५ टन/हेक्टर पर्यंत जाऊ शकते.

काढणी (Harvesting)

मुळा हे अल्पकालीन पीक असून, वाणानुसार पेरणीनंतर फक्त २५ ते ६० दिवसांत काढणीसाठी तयार होते. मुळे कोवळी, नाजूक आणि बाजारात विक्रीसाठी योग्य आकाराची झाल्यावर काढणी करावी. उशिरा काढणी केल्यास मुळे पोचट, तंतुमय व तीव्र तिखट चव असलेली होतात.

काढणी पश्चात व्यवस्थापन (Post-Harvesting)

काढणीनंतर मुळे स्वच्छ करण्यासाठी धुऊन घ्यावीत आणि पानांसह छोट्या गाठींमध्ये बांधाव्यात. लांब पल्ल्याच्या बाजारपेठेसाठी पानांची छाटणी केली जाते, जेणेकरून पाण्याचा अपव्यय (transpiration loss) कमी होतो. मुळा ही भाजी साठवणुकीस फार काळ टिकत नाही; त्यामुळे शक्य तितक्या लवकर विक्री करणे आवश्यक असते. थंड आणि आर्द्रतेच्या परिस्थितीत २-३ दिवस साठवता येते.

संदर्भ